Czy słyszałeś kiedyś o niemieckim naukowcu z XIX wieku, o nazwisku Alexander von Humboldt? Ja, do niedawna, niestety nie. I nie wiem, czy ma to związek z moją ignorancją czy może ułomnością naszego systemu edukacji. Pewnie po trochu jedno i drugie. Jednak bardzo się cieszę, że ostatnio w swojej bibliotece miejskiej trafiłam na książkę pod tytułem: „Człowiek, który zrozumiał naturę. Nowy świat Alexandra von Humboldta”, autorstwa Andrei Wulf. Dlaczego o tym wspominam?

Wielka sieć powiązań

Dowiedziałam się, że Humboldt jest ojcem współczesnej idei ekologii. Przed nim, poszczególne elementy przyrody traktowane były jako oddzielne byty, nie mające ze sobą większego związku. Natomiast Humboldt spojrzał na świat przyrody jak na wielką sieć powiązań i zależności. Twierdził, że „w tym wielkim ciągu przyczynowo skutkowym żaden element nie może być rozważany w oderwaniu od innych”*. Tym samym umożliwił ludziom dostrzeżenie konieczności ochrony przyrody.

Już w 1800 roku, obserwując kolonialne plantacje w Wenezueli, Humboldt zauważył, że działalność człowieka niszczy środowisko naturalne. „Wycinka lasów prowadziła do wyjałowienia gleby, poziom wody w jeziorze spadał, a po zniknięciu zarośli ulewne deszcze zaczęły wypłukiwać ziemię z pobliskich zboczy.”* Jako pierwszy wyjaśnił chłodzący efekt działania lasów oddających parę wodną do atmosfery. Ostrzegał, że takie niszczenie klimatu przyniesie w nieprzewidywalne skutki dla przyszłych pokoleń. W roku 1800 – czyli ponad 200 lat temu!

Liryczna nauka Humboldta

Ponad to, Humboldt patrzył całościowo nie tylko na elementy przyrody. Lubił łączyć różne dyscypliny naukowe – wymieniał listy i rozmawiał z naukowcami (m.in. botanikami, geologami, zoologami), którzy mogli poszerzyć jego horyzonty i sposób postrzegania świata. Łączył również poezję z badaniami. Wcześniej żaden naukowiec nie opowiadał tak emocjonalnie o swoich obserwacjach. Podróże po Ameryce Południowej oraz Rosji Humboldt opisywał w bardzo fantazyjny i ujmujący sposób.

 „Opisywał katarakty na Orinoko „oświetlone promieniami wschodzącego słońca”, jak gdyby rzeka z mgieł była „zawieszona ponad swym łożyskiem”. Chociaż zawsze mierzył i zapisywał, notował również, jak „kolorowe łuki błyszczą, znikają i na powrót się pojawiają” nad kataraktami i jak księżyc „otaczają barwne kręgi”.”

„Człowiek, który zrozumiał naturę” Andrea Wulf

Popularyzator nauki

Alexander von Humboldt żył swoimi badaniami i dysputami naukowymi. Pisał książki, wygłaszał liczne wykłady oraz prowadził rozmowy z wielkimi osobistościami świata nauki i polityki. Wywarł wielkie wrażenie na ludziach takich, jak: Thomas Jefferson, Charles Darwin, Johann Wolfgang von Goethe, Henry David Thoreau czy Ralph Waldo Emerson. Wygłaszał bezpłatne wykłady na uniwersytecie w Berlinie, czym przyczyniał się do popularyzacji nauki.

„(…) w zatłoczonej sali wykładowej znajdowali się wszyscy, od członków rodziny królewskiej po woźniców, od studentów po służbę, od uczonych po murarzy – a połowę uczestników stanowiły kobiety”

„Człowiek, który zrozumiał naturę” Andrea Wulf

Przekazywał wiedzę w sposób barwny i przystępny. Opowiadał o wszechświecie poruszając tematy: wulkanów, historii ziemi, występowania roślin, zorzy polarnej, migracji ludzi, malarstwa i poezji. Świat widziany oczami Humboldta był fascynującym kalejdoskopem tworów i zdarzeń.

„To, co przemawia do duszy – twierdził Humboldt – umyka pomiarom.”

„Człowiek, który zrozumiał naturę” Andrea Wulf

Dlaczego więc, tak wybitnemu badaczowi przyrody szkoły nie poświęcają teraz osobnych lekcji historii, geografii, biologii?

Gdzie podział się Humboldt?

Humblodt zmarł w roku 1859. Po jego śmierci zapanował trend oddzielania poszczególnych dyscyplin naukowych od siebie i zamykania się naukowców w wąskich dziedzinach. Holistyczne podejście Humboldta odeszło w zapomnienie. Poza tym, od czasów I wojny światowej w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych zapanowały nastroje antyniemieckie. Razem z niemieckimi kompozytorami i pisarzami, Humboldt przestał być wspominany na salonach.

Mimo to, jego sposób patrzenia na świat jest bardzo aktualny i niezbędny w naszych czasach. Humboldt wierzył w potrzebę współpracy naukowców, aby właściwie rozumieć przyrodę i otaczać ją opieką. Wiedział, że nie możemy bezwzględnie podporządkowywać sobie natury i bez końca czerpać z jej zasobów. Zauważał, że taka postawa prowadzi do zmian klimatu na dużą skalę.

Refleksja na koniec…

Minęło 200 lat od czasu poruszenia, jakie wywołały poglądy Humboldta wśród wielkich i uczonych tego świata. Czy ludzie opamiętali się w swoich działaniach? Zmienili podejście do ekspansywnej gospodarki? Powstrzymali niszczenie Ziemi? Pytania retoryczne. Każdy widzi, że tak się nie stało. Czy w takim razie jest jeszcze na to szansa?…